"Ο ΒΕΛΟΥΧΙΩΤΗΣ ΕΠΙΣΤΡΕΦΕΙ ΣΤΟΝ ΜΕΛΙΓΑΛΑ".

Η ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑ ΒΛΑΠΤΕΙ ΣΟΒΑΡΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ

 ΑΡΘΡΟ ΤΟΥ  ΚΑΘΗΓΗΤΗ – ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΔΡ. ΜΑΡΙΟΥ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ ΠΟΥ ΑΦΟΡΑ ΣΤΗΝ ΠΑΡΟΥΣΙΑ Η ΜΗ ΤΟΥ ΘΡΥΛΙΚΟΥ ΆΡΗ ΒΕΛΟΥΧΙΩΤΗ ΣΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΗΣ "ΠΗΓΑΔΑΣ" ΤΟΥ ΜΕΛΙΓΑΛΑ.  ΑΠΟΤΥΠΩΝΕΙ ΤΗΝ ΔΙΚΙΑ ΤΟΥ ΑΠΟΨΗ ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΚΑΙ ΠΡΟΒΑΛΕΙ ΤΙΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ. ΔΗΜΟΣΙΕΥΤΗΚΕ  ΣΤΗΝ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ "ΠΡΩΤΟ ΘΕΜΑ"

ΜΕ ΤΙΤΛΟ:    "Ο ΒΕΛΟΥΧΙΩΤΗΣ ΕΠΙΣΤΡΕΦΕΙ ΣΤΟΝ ΜΕΛΙΓΑΛΑ".

Χάρηκα ιδιαίτερα διαβάζοντας ένα πρόσφατο άρθρο του κ. Διον. Χαριτόπουλου στην εφημερίδα σας (22/1/2017) σχετικά με τον Άρη Βελουχιώτη και την ανάμειξή του (ή μη) στα γεγονότα της «Πηγάδας» στον Μελιγαλά με τίτλο «Έγινε η ντροπή σημαία». Και χάρηκα πρώτ’ απ’ όλα επειδή ένα κείμενο του κ. Χαριτόπουλου σχετικά με τον Άρη είναι πάντοτε ενδιαφέρον, αφού ο ίδιος έχει σχεδόν αφιερώσει τη ζωή του στη μελέτη του έργου του μεγάλου καπετάνιου του ΕΛΑΣ. Χάρηκα όμως και διότι υπήρξα κατά κάποιον τρόπο «αφορμή» για να ασχοληθεί με το θέμα, μιας και αφετηρία για τη συγγραφή του υπήρξε ένα άρθρο μου που δημοσιεύτηκε πρόσφατα στην ηλεκτρονική έκδοση του «Βήματος» με τίτλο: «Μνήμη και πολιτική στην “Πηγάδα” Μελιγαλά».

Το άρθρο εκείνο αποτελούσε περίληψη από την εισήγησή μου με θέμα: «“Πηγάδα” Μελιγαλά: Η διαιρεμένη μνήμη» στο πρόσφατο συνέδριο των ΑΣΚΙ με θέμα: «Διαδρομές του παρελθόντος: Ο εμφύλιος πόλεμος στη δημόσια ιστορία και τη μνήμη».

Σε αυτό, υποστήριζα πως η αρχική επιδίωξη της «εθνικόφρονος» πλευράς, αμέσως μετά την επικράτησή της στον ελληνικό εμφύλιο, ήταν να μετατρέψει τη στρατιωτική και πολιτική κυριαρχία της σε λογική και έναρθρη, δηλαδή εκφρασμένη μορφή μέσω του λόγου των νικητών. Στο πλαίσιο αυτό συγκροτήθηκε και η θεσμική μνήμη της μετεμφυλιακής κοινωνίας, μια άνωθεν όμως επιβαλλόμενη μνήμη, που στόχο είχε να αναδείξει μόνο το στρατόπεδο των νικητών και τις θυσίες στις οποίες αυτό και μόνο είχε υποβληθεί, μέσω μιας επίπλαστης εθνικής ενότητας και μιας ψευδαίσθησης περί συνέχειας των αγώνων για τη διαφύλαξη της εθνικής κυριαρχίας στον χώρο και στον χρόνο.

Απαραίτητο συστατικό στοιχείο βέβαια για να οργανωθεί οποιαδήποτε μνήμη (και κυρίως η συλλογική) αποτελεί η αναφορά της εκτός από τον χρόνο, και στον χώρο. Εάν απουσιάζει η χωροθέτηση της μνήμης, γεγονότα που άφησαν το στίγμα τους στην ιστορία καθίστανται αδύναμα και προβληματικά. Εάν για παράδειγμα δεν χωρά στη μνήμη μας ο τόπος στον οποίο φυλακίζονταν ή εκτελούνταν οι αγωνιστές της Αντίστασης ή ο τόπος στον οποίο έδιναν μια μάχη εναντίον του εχθρού και δεν σημασιοδοτείται αυτός ο τόπος μέσω ενός μνημειακού οικοδομήματος που να αντικειμενικοποιεί τα ίχνη του παρελθόντος, που να συνδέει σε τελική ανάλυση το παρόν με το παρελθόν, τότε πολύ πιθανώς οι πράξεις αυτές να είχαν χαθεί από τη συλλογική μνήμη ή να ετίθεντο υπό αμφισβήτηση.

Αυτόν ακριβώς τον σκοπό εξυπηρετούν τα μνημεία που κατασκευάστηκαν μετά τη λήξη του ελληνικού εμφυλίου σε διάφορα σημεία αναφοράς και των δύο πλευρών, με κυρίαρχο βέβαια το μνημείο της «Πηγάδας» στον Μελιγαλά Μεσσηνίας.

Στη συνέχεια προσπάθησα να χωρίσω σε περιόδους τις τελετές μνήμης που λαμβάνουν χώρα εκεί, περιγράφοντας τα χαρακτηριστικά της κάθε μίας απ’ αυτές.

Η αναφορά μου στον Άρη ως επικεφαλής των ανδρών του ΕΛΑΣ δεν περίμενα ομολογουμένως να δημιουργήσει τέτοιες αντιδράσεις. Θεωρούσα πως το ζήτημα αυτό είχε λυθεί προ πολλού. Τελικά μάλλον έκανα λάθος.

Θα ήθελα λοιπόν, σεβόμενος τον χώρο που μου διέθεσε γι’ αυτό η έγκριτη εφημερίδα «Πρώτο Θέμα», αλλά και την ιστορία του κ. Χαριτόπουλου, να επισημάνω καλοπροαίρετα ορισμένες επισημάνσεις όσον αφορά τον Άρη και την «Πηγάδα»:

Α) Σχετικά με τα Τάγματα Ασφαλείας: Δεν θα διαφωνήσω με τις απόψεις του κ. Χαριτόπουλου σχετικά με τα Τ.Α., ωστόσο ας μου επιτραπεί να τις χαρακτηρίσω αρκετά γενικευτικές και ξεπερασμένες ερευνητικά. Δεν υπάρχει δηλαδή αμφιβολία ότι τα Τ.Α. εξοπλίστηκαν και οργανώθηκαν από τις γερμανικές δυνάμεις κατοχής με κύριο σκοπό την «εξοικονόμηση γερμανικού αίματος» στις συγκρούσεις με τις ελληνικές αντιστασιακές οργανώσεις. Όμως, το παράδοξο της ίδρυσής τους όχι από την πρώτη στιγμή της Κατοχής (όπως θα ήταν λογικό και αναμενόμενο) αλλά όταν ήταν πλέον ξεκάθαρη η ήττα των δυνάμεων του Άξονα, η στελέχωσή τους από δημοκρατικούς κυρίως αξιωματικούς (στην πρώτη τουλάχιστον φάση της δημιουργίας τους), η παρουσία στους κόλπους τους ανδρών με ποικίλα κίνητρα (από λούμπεν στοιχεία έως πρόσωπα που είχαν ανοιχτούς λογαριασμούς με το ΕΑΜ και αναζητούσαν προστασία ή εκδίκηση), φρονώ ότι θα πρέπει τουλάχιστον να μας προβληματίσουν ώστε να συνεχίσουμε να ερευνάμε τα κίνητρα και τις ενέργειες αυτών των ανθρώπων, απαλλαγμένοι από προκαταλήψεις και ιδεολογικές αγκυλώσεις (βλ. σχετ.: «Η αυτολογοκριμένη μνήμη: Τα Τάγματα Ασφαλείας και η μεταπολεμική εθνικοφροσύνη» του Τ. Κωστόπουλου, «Ορθοκωστά» του Θαν. Βαλτινού και «Εμφύλια Πάθη» των Καλύβα-Μαραντζίδη). Η καταδίκη τους βέβαια υπήρξε απόλυτη και σαφής από την εξόριστη ελληνική κυβέρνηση, αν και στη συνέχεια οι πολιτικές δυνάμεις που ήταν αντίθετες στο ΕΑΜ έκλεισαν πολλές φορές το «μάτι» στα Τ.Α. και τους ιδρυτές τους για μια μελλοντική «άφεση αμαρτιών» που δεν άργησε να έρθει, νωρίτερα απ’ ότι θα περίμενε κανείς.

Β) Η συμμετοχή του Άρη στα γεγονότα της «Πηγάδας»: Ο Άρης – σύμφωνα με τις πηγές – βρέθηκε την άνοιξη του 1944 στην Πελοπόννησο (βλ. «Η εθνική αντίσταση στη Μεσσηνία και τους γύρω νομούς» του Γρ. Κριμπά), οργανώνοντας τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ ώστε να αντιμετωπίσουν τις γερμανικές δυνάμεις που βρίσκονταν εκεί (υπολογίζονταν σε 18.000) και των Ταγμάτων Ασφαλείας (ανέρχονταν περίπου σε 5.500). Στις 31 Μαΐου μάλιστα η διοίκηση της 3ης Μεραρχίας του ΕΛΑΣ έλαβε επιστολή του ιδίου (ως επικεφαλής του Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ) με τίτλο «Σχέδιο ενεργείας» (βλ. ΕΛΑΣ, Γενικόν Στρατηγείον, Κλιμάκιον Πελοποννήσου, Επιτελικόν Γραφείον ΙΙΙ, Αριθ. Ε.Π.Ε. 14. ΑΣΚΙ, Αρχείο Κ.Κ.Ε., κ. 496, Φ 30/4/146). Αυτό το σχέδιο περιείχε σαφείς οδηγίες για το τι όφειλε να πράξει κάθε στρατιωτική μονάδα του ΕΛΑΣ στην Πελοπόννησο, αμέσως μόλις λάμβανε χώρα η αποχώρηση των δυνάμεων κατοχής. Στο τέλος μάλιστα, ο Άρης, τόνιζε πως τα τμήματα του ΕΛΑΣ θα έπρεπε να έχουν ως πρώτιστο και αντικειμενικό σκοπό την κατάληψη των αστικών κέντρων, τη διατήρηση του ελέγχου τους μέσω της «Λαϊκής εξουσίας» και την «…δια παντός τρόπου και παντί σθένει διάλυσιν των Ταγματασφαλιτών». Οι εντολές επομένως από πλευράς του σχετικά με τα Τ.Α. ήταν σαφέστατες και προφανώς τηρήθηκαν κατά γράμμα στη συνέχεια.

Οπωσδήποτε δεν ήταν παρών στη μάχη που έλαβε χώρα στον Μελιγαλά από τις 13 έως τις 15 Σεπτεμβρίου. Ως επικεφαλής των δυνάμεων του ΕΛΑΣ στην Πελοπόννησο δεν υπήρχε λόγος να βρίσκεται εκεί. Είχε εκδώσει τις οδηγίες του, ενημερωνόταν διαρκώς από τον ασύρματο για την πορεία της μάχης και έδινε εντολές για την τελική επικράτηση των τμημάτων του. Όταν πληροφορήθηκε για την κατάληψη του Μελιγαλά, ξεκίνησε μαζί με τη σωματοφυλακή και μεγάλο μέρος του 11ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ που βρισκόταν στην Αρκαδία για να επιθεωρήσει την κωμόπολη και να εξετάσει την κατάσταση. Οι περισσότεροι απ’ όσους αναφέρονται στην παρουσία του στον Μελιγαλά, τον εμφανίζουν να έφτασε αμέσως μετά τη λήξη της μάχης (το απόγευμα της 15ης Σεπτεμβρίου), ενώ η ίδια η εφημερίδα «Ελεύθερη Μεσσηνία» του ΕΑΜ, γράφει σε ανταπόκρισή της στις 16 Σεπτεμβρίου: «Στο Μελιγαλά έφθασαν, μετά τη μάχη δυνάμεις του 11 Συντάγ/τος καθώς κι’ ο θρυλικός Άρης με τους ιππείς του». Ο ίδιος και οι δικοί του περιέγραψαν την παρουσία τους στον Μελιγαλά περίπου ως μια σύντομη στάση πριν τις μάχες που ακολούθησαν σε Γαργαλιάνους και Πύλο, αρνούμενοι για προφανείς λόγους να παραδεχθούν την εκεί παραμονή τους, όπως αξιωματικά δέχεται και ο κ. Χαριτόπουλος. Η πραγματικότητα όμως και η λογική τους διαψεύδουν. Θα χρησιμοποιήσω και πάλι μια εφημερίδα του ΕΑΜ, τη «Λαϊκή Νίκη» της 18ης Σεπτεμβρίου, η οποία θα γράψει τα εξής: «…από χτες το απόγευμα (17.9.1944) η Καλαμάτα φιλοξενεί τον εκπρόσωπο του Γεν. Στρατηγείου του ΕΛΑΣ στην Πελοπόννησο συναγ. Άρη Βελουχιώτη και τους γενναίους του ιππείς». Σε αυτή την περίπτωση, δύο τινά μπορεί να συμβαίνουν: Ή ότι ο Άρης και οι σύντροφοί του ψεύδονται ή ότι η είδηση στη συγκεκριμένη εφημερίδα δημοσιεύθηκε προκαταβολικά, και ενώ ο Άρης είχε αποφασίσει τελικά να κατευθυνθεί προς Γαργαλιάνους και Πύλο και όχι προς Καλαμάτα. Ωστόσο η άφιξή του τεκμαίρεται και από μία αναφορά που απέστειλε ο Βρετανός Λοχαγός του ΒΣΑ Donald Gibson προς τη Force 133 στις 18/9/1944. Σε αυτήν αναφέρονται μεταξύ άλλων και τα εξής: «Ο Άρης όστις διοικεί νυν την 3ην Μεραρχίαν του ΕΛΑΣ αφίχθη εκ ΜΕΛΙΓΑΛΑ την 17ην Σεπτεμβρίου μετά του Επιτελείου του και περί τους 1000 αντάρτας…» (βλ. ΔΙΣ 801/Β/11. Ημερήσιον Δελτίον της ΦΟΡΣ 133 υπ’ αριθ. 397, 21 Σεπτεμβρίου 1944, σελ. 2).

Από όλες αυτές τις πηγές είναι πλέον φανερό πιστεύω πως ο Άρης δεν ήταν απλώς περαστικός από τον Μελιγαλά, αλλά κατέλυσε στη μικρή κωμόπολη από τις 15 έως τις 17 Σεπτεμβρίου, δηλαδή το διάστημα κατά το οποίο έλαβαν χώρα τα γεγονότα της «Πηγάδας».

Κατά τις ημέρες της εκεί παρουσίας του, υπάρχουν αλληλοσυγκρουόμενες πηγές σχετικά με τη συμπεριφορά του, ανάλογα με την πολιτική-ιδεολογική τοποθέτηση του καθενός. Στα έργα όσων αρέσκονται στην αγιογραφική περιγραφή του Άρη και του κόμματός του (το οποίο στη συνέχεια τον αποκήρυξε) υπερτονίζονται πράξεις αλτρουισμού και γενναιοψυχίας που έδειξε (απελευθέρωση αιχμαλώτων γυναικόπαιδων, επιλεκτική απελευθέρωση γερόντων κ.λπ.). Αντίθετα σε κείμενα όσων προτιμούν να βλέπουν στο πρόσωπό του έναν δαίμονα, ο Άρης και οι σύντροφοί του παριστάνονται ως αιμοσταγείς κατά συρροή δολοφόνοι, που σφάζουν με κάθε μέσο και τρόπο αθώους πολίτες και γυναικόπαιδα.

Γι’ αυτές τις στιγμές, όσες μαρτυρίες υπάρχουν, ανήκουν είτε στο «εθνικόφρον» είτε στο «εαμικό» στρατόπεδο και πιθανότατα βρίθουν ανακριβειών, έχοντας ταυτόχρονα την τάση του εξωραϊσμού των «δικών» μας και δαιμονοποίησης των «άλλων». Όσο απουσιάζει μια σοβαρή έρευνα που να μην έχει προαποφασίσει τα συμπεράσματά της ο ενεργών, δεν μπορούμε να εκφράσουμε με βεβαιότητα το τι ακριβώς συνέβη.

Η παρουσία όμως του Άρη το κρίσιμο τριήμερο στον Μελιγαλά ως επικεφαλής των δυνάμεων του ΕΛΑΣ, οδηγεί στο λογικό συμπέρασμα πως ο ίδιος και το επιτελείο του σχεδίασαν και κατεύθυναν τις ομαδικές σφαγές που ακολούθησαν είτε εκτελώντας οι ίδιοι όσους είχαν καταδικαστεί με συνοπτικές διαδικασίες σε θάνατο είτε επιτρέποντας σε ομάδες «αγανακτισμένων» να ολοκληρώσουν το «έργο» τους.

Γ) Συμπεράσματα

Εκείνο όμως που μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα, είναι πως ο αριθμός των νεκρών (οι περισσότερες πηγές και των δύο πλευρών τους ανεβάζουν στους 800 περίπου) και ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίστηκαν οι σωροί τους στη συνέχεια (απόρριψή τους στην «Πηγάδα») έβλαψαν ανεπανόρθωτα τον αγώνα του ΕΑΜ, αμαυρώνοντας την προσπάθεια των αγωνιστών του για σύλληψη και τιμωρία όσων πραγματικά πρόδωσαν την πατρίδα. Βλαπτική υπήρξε η εξέλιξη και για τον «εθνικόφρονα» κόσμο, ο οποίος ταυτίστηκε (εκών-άκων) με τον δωσιλογισμό, προσφέροντάς του στη συνέχεια κάλυψη για να επιβιώσει και άφεση αμαρτιών για να αναδειχθεί σε κάθε δραστηριότητα του δημόσιου βίου στην Ελλάδα. Εντέλει, η μόνη ωφελημένη πλευρά από τα γεγονότα του Μελιγαλά ήταν εκείνη των δωσιλόγων· οι μαζικές εκτελέσεις χωρίς ουσιαστικά δίκη, στις οποίες περιλαμβάνονταν και πρόσωπα με «προβληματική» συμπεριφορά κατά τη διάρκεια της Κατοχής, τους εξάγνισαν, περνώντας τους από την εθνική «κολυμβήθρα του Σηλωάμ» και τους ανέδειξαν σε «ηρωικές» μορφές του αγώνα εναντίον του «σλαβοκίνητου κομμουνισμού», ένα αφήγημα που κράτησε δεκαετίες αργότερα και κατέρρευσε μαζί με τη χούντα το ’74. Και σ’ αυτό το αφήγημα η συμβολή του Άρη υπήρξε θεωρώ καθοριστική…"